Czas pracy- [czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy]
— pozostaje w dyspozycji pracodawcy – pracownik jest faktycznie gotów do wykonywania pracy, czyli jest zdrowy, trzeźwy, nie znajduje się pod wpływem środków odurzających, znajduje się w odpowiednim miejscu i może podjąć pracę na wezwanie (element obiektywny) i ma zamiar ją wykonywać (element subiektywny).
Polski ustawodawca nie wiąże czasu pracy z czasem realnego, efektywnego świadczenia pracy, lecz z czasem pozostawania w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. W rezultacie na czas pracy składa się:
1) czas rzeczywistej pracy
2) okresy nieświadczenia pracy, w których pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy
- Pracownik ma obowiązek przestrzegać czas pracy
- Czas pracy to jeden z najważniejszych mierników nakładu pracy, wiąże się z ustalaniem wynagrodzenia za pracę
- Do czasu pracy zaliczyć możemy następujące okresy świadczenia i nieświadczenia pracy:
1) okres faktycznego wykonywania pracy
2)czas, gdy pracownik był do pracy gotów, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy albo z powodu przestoju (art. 81 k.p.)
3) przerwy na posiłek i krótki wypoczynek (art. 134 k.p.)
4) przerwy z tytułu pracy w warunkach szczególnie szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia albo pracy monotonnej (art. 145 k.p.)
5) co najmniej 5-cio minutowe przerwy po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego (rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 grudnia 1998 roku w sprawie bezpiecznych i higieny pracy na stanowisku wyposażonych w monitory ekranowe)
6) przerwy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek przysługujące pracownikom niepełnosprawnym (art. 17 ustawy z 27 sierpnia 1997 o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych)
7) przerwy na karmienie dziecka piersią (art. 187 k.p.)
8) czas nauki pracownika młodocianego (art. 202 § 3 k.p.)
9) czas szkolenia w zakresie bhp (art. 2373 § 3 k.p.)
10) czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzaniem badań okresowych i kontrolnych w godzinach pracy (art. 229 § 3 k.p.)
11) częściowo czas podróży służbowej, dyżuru
12) czas dojazdu do pracy wlicza się, jeżeli z harmonogramu pracy wynika, iż pracownik ma wykonywać pracę poza stałym miejscem pracy, lecz przed udaniem się do tego miejsca ma obowiązek stawić się w macierzystej placówce;
Dojazd do wyznaczonego miejsca pracy należy w tym przypadku traktować jako podróż służbową, której okres przypada na czas pracy
Jeżeli z harmonogramu pracy wynikałoby, iż pracowni ma rozpocząć o określonej porze pracę poza macierzystą placówką bez obowiązku przybycia do niej, to czas dojazdu do wyznaczonego miejsca pracy nie jest ani czasem podróży służbowej przypadającej na godziny pracy, ani czasem pracy. Jest natomiast zwykłym czasem dojazdu do pracy.
- Do czasu pracy nie wlicza się:
Ø przerwy w pracy na spożycie posiłku lub załatwienie spraw osobistych
Ø przerwy w pracy w ramach przerywanego systemu czasu pracy
Ø okresów usprawiedliwionej nieobecności oraz zwolnień od pracy przewidzianych w kodeksie pracy, przepisach wykonawczych do kodeksu pracy oraz innych przepisach prawa
- Pojęcia związane z czasem pracy:
Ø WYMIAR CZASU PRACY – ilość czasu pracy, w którym pracownik powinien pozostawać w dyspozycji pracodawcy. Wymiar musi być mierzony w przedziałach dziennych, tygodniowych i okresów rozliczeniowych.
Ø NORMA CZASU PRACY – miara czasu pracy, wskazuje maksymalny wymiar czasu pracy.
Wymiar określa się:
– normami dobowymi (dziennymi)
– normami tygodniowymi
Wyróżniamy:
1) normy podstawowe
2) normy skrócone
3) normy przedłużone
ad.1) NORMY PODSTAWOWE
Ø norma dobowa – 8h
Ø norma tygodniowa – 40h
Ø pięciodniowy tydzień pracy
– Zasada pięciodniowego tygodnia pracy dotyczy wszystkich systemów czasu pracy, poza weekendowym.
– Tradycyjnym dniem wolnym jest sobota. Nie jest to warunek konieczny.
- 2)NORMY SKRÓCONE
– Polegają na skróceniu czasu pracy lub ustaleniu przerw wliczanych do czasu pracy.
– Mogą wynikać z przepisów szczególnych
- nauczyciele, niektórzy pracownicy medyczni, osoby zatrudnione przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia, osoby niepełnosprawne, młodociani do lat 16.
- 3)NORMY PRZEDŁUŻONE
Przedłużenie dotyczy zazwyczaj dobowej normy czasu pracy. W rezultacie pracownik może trwale pracować dłużej niż 8h bez wyrównywania tego do 8h.
Przedłużenie normy tygodniowej dopuszczalne jest jedynie w systemie pracy ciągłej (do 43h/tydzień).
- OKRESY WYPOCZYNKU
(1) odpoczynek dobowy
(2) odpoczynek tygodniowy
(3) odpoczynek w czasie pracy
- (1)Odpoczynek dobowy (art. 132 k.p.)
Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzinnieprzerwanego odpoczynku.
Nie dotyczy to:
– pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy
– przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii
W tych przypadkach pracownikowi przysługuje, w okresie rozliczeniowym, równoważny okres odpoczynku.
Natomiast:
– prace przy dozorze urządzeń lub związane z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy
– prace przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także w odniesieniu do pracowników zakładowych służb ratowniczych.
!!! W tych przypadkach, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy okres odpoczynku równy jest co najmniej liczbie przepracowanych godzin (np. 12h pracy=12h odpoczynku), niezależnie od odpoczynku 11-godzinnego.
- (2)Odpoczynek tygodniowy
Art. 133 – co najmniej 35h nieprzerwanego odpoczynku w każdym tygodniu. (Zasadniczo ten okres powinien obejmować niedzielę, ale jeśli dozwolona jest praca w niedzielę to może przypadać w innym dniu).
Wyjątek: §2 art. 133 k.p. – okres odpoczynku może być skrócony do 24h.
Dotyczy:
– pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy
– przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii
– przypadków łamania zmiany
- (3)odpoczynek w czasie pracy
Art. 134 nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracownikowi, którego dobowy wymiar czasu wynosi co najmniej 6 godzin pracy 15-minutowej przerwy w pracy wliczanej do czasu pracy.
Prawo do tej przerwy powiązane jest z faktycznym czasem trwania pracy w ciągu jednego dnia pracy, a nie z obowiązującą pracownika dobową normą czasu pracy,
- jeżeli pracownik zatrudniony na pół etatu, dla którego dobowa norma czasu pracy wynosi 4h, pracuje określonego dnia 6h, to w dniu tym pracodawca jest obowiązany zapewnić mu 15-minutową przerwę.
- SYSTEMY I ROZKŁADY CZASU PRACY
System czasu pracy – reguły określające organizację czasu pracy, podział na okresy świadczenia i nieświadczenia pracy.
W ramach systemu czasu ustala się rozkłady czasu pracy.
Rozkłady czasu pracy dzielimy na:
(1) ogólny (zakładowy) rozkład czasu pracy
(2) indywidualny rozkład czasu pracy
- (1)
Ø Ogólny (zakładowy) rozkład czasu pracy ustala godziny rozpoczęcia i zakończenia pracy, przerwy w pracy, wymiar czasu pracy w poszczególnych dniach, pracę jednozmianową albo wielozmianową, zasady przesuwania zmian w sposób generalny dla określonej grupy pracowników, dla określonej grupy stanowisk, dla określonego stanowiska. Nie odnosi się do indywidualnego pracownika.
W jednym zakładzie pracy może być kilka systemów i rozkładów czasu pracy.
- (2)
Ø Indywidualny rozkład czasu pracy – rozkład, który dotyczy konkretnego, imiennie wskazanego pracownika.
Zgodnie z art. 142 k.p. na pisemny wniosek pracownika pracodawca może ustalić indywidualny rozkład jego czasu pracy (w ramach systemu czasu pracy, którym pracownik jest objęty).
Harmonogram czasu pracy zw. grafikiem nie jest indywidualnym rozkładem czasu pracy, ale jest bliskie temu pojęciu. Jest to graficzne przedstawienie dzień po dniu godzin rozpoczęcia, zakończenia pracy, dni wolnych. Stosowany głownie w systemie czasu pracy równoważnym. Wprowadzany głównie dla potrzeb inspekcji pracy.
Ustalanie organizacji czasu pracy
Systemy i rozkłady czasu pracy oraz przyjęte okresy rozliczeniowe ustala się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy (art. 150 k.p.).
Kodeks pracy przewiduje jednak odstępstwa od tej zasady:
– pracodawca, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, a także pracodawca, u którego zakładowa organizacja związkowa nie wyraża zgody na ustalenie lub zmianę systemów i rozkładów czasu pracy oraz okresów rozliczeniowych czasu pracy, może stosować okresy rozliczeniowe przewidziane w art. 129 § 2 k.p. (6 miesięcy lub 12) i w art. 135 § 2 i 3 k.p. (3 miesiące lub 4 miesiące) po uprzednim zawiadomieniu właściwego inspektora pracy;
– zastosowanie wobec pracownika systemu skróconego tygodnia pracy i systemu pracy weekendowej następuje na podstawie umowy o pracę;
– system przerywanego czasu pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy; natomiast u pracodawcy, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, system przerywanego czasu pracy może być stosowany na podstawie umowy o pracę.
Brak jest natomiast w przepisach zasad ustalania harmonogramów. Przyjmuje się jednak, iż musi być sporządzony przed rozpoczęciem okresu rozliczeniowego. Harmonogram powinien być ustalany co do zasady na cały okres rozliczeniowy.
Okres rozliczeniowy- pewien okres czasu, w ramach którego dokonuje się rozliczenia czasu pracy, a zatem ustalenia czy faktycznie przepracowany czas mieści się w granicach norm czy normy zostały przekroczone. Innymi słowy taki okres czasu, w którym godziny pracy powinny być tak rozliczone, aby zachowana była norma tygodniowa przeciętna.
Wyróżniamy 3 okresy rozliczeniowe:
- Regułą jest okres4 miesięcy
- W rolnictwie, hodowli, a także przy pilnowaniu lub ochronie osób – do6 miesięcy
- We wskazanych wyżej działach zatrudnienia i rodzajach prac okres rozliczeniowy może być wydłużony do12 miesięcyw przypadkach uzasadnionych nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy.
- SYSTEMY CZASU PRACY
– System podstawowy (art. 129 k.p.)
– norma dobowa 8h i tygodniowa przeciętnie 40h, pięciodniowy tydzień czasu pracy
– najczęściej stosowany system
-System równoważny czasu pracy (art. 135 k.p.)
– w pewnych dniach i tygodniach czas pracy jest wydłużony, co jest rekompensowane krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy.
– system stosowany, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Ustawodawca wśród rodzajów prac uzasadniających stosowanie równoważnego czasu pracy wymienił jedynie prace uzależnione od warunków atmosferycznych lub pory roku, nie przybliżając ich rodzajowo.
– kodeks pracy przewiduje co do zasady miesięczny okres rozliczeniowy, w szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony do 3 miesięcy, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych do 4 miesięcy.
– w tym systemie można wydłużyć normę dobową do 12 h, pod warunkiem że w przyjętym okresie rozliczeniowym przeciętna norma czasu pracy nie będzie przekraczać 40h.
Rodzaje (odmiany) systemów równoważnych
- Art. 136 – 1) praca przy dozorze urządzeń lub 2) związana z częściowym pozostawaniem w pogotowiu pracy:
1) prace polegające na stałej obserwacji i kontroli funkcjonowania urządzeń technicznych, m.in. służących dostarczaniu i rozprowadzaniu energii elektrycznej, wody, gazu, odprowadzaniu ścieków.
2) istotą tej pracy jest stały, charakterystyczny dla niej element oczekiwania w stanie pełnej gotowości psychofizycznej na pracę określonego rodzaju.Oczekiwanie na realne wykonywanie czynności określonego rodzaju jest względnie trwałym elementem tej pracy. Można tu wskazać np. prace ekip remontowo-budowlanych albo prace rozładunkowo-załadunkowe.
Istota tego systemu czasu pracy jest analogiczna do równoważnego systemu czasu pracy z tą różnicą, że maksymalna norma dobowa wynosi 16h, a okres rozliczeniowy nie może przekraczać 1 miesiąca.
- Art. 137 – praca przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracownicy zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych.
–norma dobowa może być wydłużona do 24h
– okres rozliczeniowy co do zasady 1 miesiąc, w szczególnie uzasadnionych przypadkach do 3 m-cy, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych do 4 m-cy.
System zadaniowy czasu pracy (art. 140 k.p.)
– zawsze odnosi się do podstawowego systemu czasu pracy (mają zastosowanie normy podstawowego systemu czasu pracy)
– system czasu, w którym nie ustala się rozkładu czasu pracy, wskazuje się pracownikowi zadania, które mają być jednak tak określone, aby można byłoby je wykonać w podstawowym systemie czasu pracy (8h/dobę, 40h/tydzień).
– w myśl przepisów k.p. może być stosowany w przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy
– System zadaniowy można np. wprowadzić, gdy:
1) kontrola i ewidencja czasu pracy jest utrudniona lub niemożliwa
2) praca ma samodzielny charakter
3) praca wykonywana jest niezależnie od zespołu i zakładu pracy
– stosowany między innymi wobec listonoszy, inkasentów, gospodarzy domów, gońców, gajowych.
Przerywany czas pracy(art. 139 k.p.)
– istota tego systemu polega na ustaleniu takiego rozkładu czasu pracy, który przewiduje pomiędzy poszczególnymi cyklami pracy przerwę niewliczaną do czasu pracy, nie dłuższą niż 5h, za którą przysługuje wynagrodzenia jak za czas przestoju.
– system ten stanowi wyjątek od zasady ciągłego liczenia czasu pracy, a więc naliczania go od momentu, w którym pracownik ma obowiązek zgłoszenia swej gotowości do pracy bez względu na przerwy występujące w pracy.
– w myśl przepisów k.p. może być stosowany w przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją.
Skrócony tydzień pracy (art. 143 k.p.)
– dopuszcza wykonywanie pracy przez mniej niż 5 dni w tygodniu
– możliwe wówczas wydłużenie normy dobowej do 12h przy zachowaniu przeciętnej normy tygodniowej 40h
– okres rozliczeniowy 1 m-c
– stosowany na pisemny wniosek pracownika.
System weekendowy (art. 144 k.p.)
– praca wykonywana jest w piątki, soboty, niedziele i święta
– możliwe wówczas wydłużenie normy dobowej do 12h przy zachowaniu przeciętnej normy tygodniowej 40h
– okres rozliczeniowy 1 m-c
– stosowany na pisemny wniosek pracownika.
Czas pracy w ruchu ciągłym (art. 138 k.p.)
– Ruch ciągły – sytuacja, gdy praca zakładu nie może być wstrzymana (24h/dobę i 7 dni w tygodniu)
– Przesłanki dopuszczalności:
1) gdy praca nie może być wstrzymana ze względu na technologię produkcji
2) praca nie może być wstrzymana z uwagi na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności.
– dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 43 h przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, a jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12h.
– za każdą godzinę pracy powyżej 8h na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje dodatek jak za pracę w godzinach nadliczbowych.
o Praca w porze nocnej
Zgodnie z art. 151 7§ 1 k.p. pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy godzinami 21 a 7. W rezultacie swoboda decyzji ogranicza się jedynie do wskazani, przypadających w przedziale 10 godzin, kolejnych 8 h obejmujących porę nocną.
Dokładne ustalenie pory nocnej powinno nastąpić w regulaminie pracy, może też być ustalona w układzie zbiorowym pracy, a jeżeli pracodawca nie ma obowiązku ustalania regulaminu pracy ( czyli zatrudnia mniej niż 20 pracowników) i nie jest objęty układem zbiorowym pracy pracodawca określa arbitralnie porę nocną, powiadamiając o tym pracownika na piśmie.
Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest pracującym w nocy.
Czas pracy pracującego w nocy nie może przekraczać 8h/dobę, jeżeli wykonuje prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym. Zakaz ten nie dotyczy jednak:
– pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy
– przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
Wykaz prac szczególnie niebezpiecznych albo związanych z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową (zoz), a jeżeli u pracodawcy nie działa zoz z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, uwzględniając konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.
– Zakazy zatrudniania określonych pracowników w porze nocnej. Dotyczy to:
1) kobiet w ciąży (art. 178 § 1 k.p.)
2) pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4 bez ich zgody (art. 178 § 2 k.p.)
3) pracowników młodocianych (art. 203§ 1k.p.)
4) pracowników niepełnosprawnych, chyba że lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne, a w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tymi pracownikami wyrazi na to zgodę, na wniosek osoby zatrudnionej lub gdy chodzi o osoby zatrudnione przy pilnowaniu.
– Pracownikom wykonującym pracę w porze nocnej przysługuje dodatek do wynagrodzenia za pracę za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za pracę.
– W stosunku do pracowników wykonujących pracę w porze nocnej stale poza zakładem pracy dodatek może być zastąpiony ryczałtem, którego wysokość odpowiada przewidywanemu wymiarowi pracy w porze nocnej.
Czas pracy osoby niepełnosprawnych i inne uprawnienia pracownika-osoby niepełnosprawnej
Kwestia ta uregulowana jest w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008, nr 14, poz. 92).
Pracownik będący osobą niepełnosprawną ma prawo korzystać z przywilejów i udogodnień w pracy. Katalog tych przywilejów określony został w rozdziale IV ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Do najważniejszych należy zaliczyć:
1) krótszy czas pracy (art. 16 ustawy o rehabilitacji).
Niepełnosprawny w stopniu lekkim może pracować najwyżej 8 godzin na dobę i 40 tygodniowo. Natomiast czas pracy osób niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym lub znacznym nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 tygodniowo. Stosowanie wskazanych norm czasu pracy nie powoduje obniżenia wynagrodzenia. Osoby zatrudnione przy pilnowaniu, a także te, które dysponują stosownym zaświadczeniem lekarza mogą być – na ich wniosek – zatrudnione w innym wymiarze czasu pracy.
Osoby niepełnosprawne nie mogą być co do zasady zatrudniane w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych (art. 15 powołanej ustawy). Jednakże ograniczenie to nie obowiązuje w przypadku osób zatrudnionych przy pilnowaniu, a także w razie złożenia przez osobę zatrudnioną stosownego wniosku pod warunkiem, iż lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub – w razie jego braku – lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi na to zgodę. Dodać należy, iż koszty takich badań ponosi pracodawca (art. 16 ustawy).
2) dodatkowa przerwa w pracy (art. 17 ustawy o rehabilitacji).
Osoba niepełnosprawna ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek. Czas przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany do czasu pracy
3) dodatkowy urlop wypoczynkowy (art. 19 ustawy o rehabilitacji)
Osobie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym. Przywilej ten nie przysługuje, jeżeli osoba uprawniona jest do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych lub do urlopu dodatkowego na podstawie odrębnych przepisów. Jeżeli jednak wymiar urlopu dodatkowego, jest niższy niż 10 dni roboczych, zamiast tego urlopu przysługuje dodatkowy urlop w wymiarze 10 dni.
4) płatne zwolnienie od pracy (art. 21 ustawy o rehabilitacji)
Osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w wymiarze 21 dni roboczych w celu uczestniczenia raz w roku w turnusie rehabilitacyjnym. Jednak w roku, w którym korzysta z 21-dniowej rehabilitacji, nie ma prawa do dodatkowych 10 dni urlopu. Łączny czas dodatkowego urlopu i zwolnienia na uczestnictwo w turnusie rehabilitacyjnym nie może przekroczyć 21 dni rocznie.
Ponadto osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do płatnego zwolnienia od pracy w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.